اساس الاقتباس (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | خواجه نصیرالدین طوسی |
| تاریخ نگارش | ۶۴۲ق |
| موضوع | منطق |
| زبان | فارسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | نشر مركز |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۵ش |
أساسُ ألإقتباس کتابی از خواجه نصیرالدین طوسی به زبان فارسی درباره علم منطق است. این کتاب پس از منطق شفا (ابن سینا) بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کتابی است که در این علم تالیف شده است.
مولف
مؤلف این کتاب محمد بن محمد بن حسن طوسی ملقب به نصیرالدین و مشهور به محقق طوسی و خواجه طوسی است که یکی از پرآوازهترین شخصیت‌های علمی در تاریخ اسلام است.
او در یازدهم جمادی الأول به سال ۵۹۷ق در شهر طوس متولد شد و در ۱۸ ذیحجه سال ۶۷۲ق در سن ۷۵سالگی بر اثر بیماری در بغداد درگذشت و بنا به وصیتش در کاظمین دفن گردید.
علت نامگذاری
طبق تصریح مؤلف کتاب در مقدمه، نام کتاب اساس الاقتباس است و درباره دلیل نامیدن آن به این نام می‌گوید: و چون این علم به نسبت با دیگر علوم خاصه اقسام حکمت به مثابه قاعده و بنیاد است، این مجموع را بر اساس الاقتباس(اساس اقتباس وکسب علوم) موسوم کردم.
انگیزه نگارش
انگیزه خواجه نصیر از تألیف این کتاب چنانکه در مقدمه آورده است، ارائه اثری فنی و تحقیقی و جامع در علم منطق بوده که هم آموخته‌های او را از دیگران در برگیرد و هم بر آراء و اندیشه‌های شخصی او در این علم مشتمل باشد.
تاریخ نگارش
در آخر برخی از نسخه‌های خطی این کتاب سال تألیف آن ۶۴۲ق ثبت گردیده است. بنابراین کتاب اساس الاقتباس ۲سال قبل از اتمام شرح خواجه بر اشاراتِ ابن سینا به پایان رسیده است. اما از آغاز تألیف اساس الاقتباس اطلاعی در دست نیست و از این جهت معلوم نیست که آغاز به تألیف اساس الاقتباس پیش از آغاز به تألیف شرح الاشارات بوده یا بعد از آن.
اهمیت
پس از منطق شفا و شرح ابن رشد بر منطق ارسطو، کتابی به جامعیت اساس الاقتباس تألیف نشده است. همچنین این اثر به دلیل در برداشتن محاسن کتب پیشین و محاسنی که مؤلف به آن افزوده است، بی‌نظیر است.
مزایایی که این کتاب را بر کتب دیگر این فن متمایز کرده است عبارتند از:
- این کتاب به فارسی ساده تألیف شده است.
- همان‌گونه که مؤلف در مقدمه کتاب وعده داده است، از ایرادات و اعتراضاتی که غالباً مفید فائده نیست و جز سرگردانی خواننده نتیجه‌ای ندارد، اثری در آن نیست.
- شامل تمام فنون منطق است و هر یک از فنون منطق به طور مستوفی در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است.
اسلوب نگارش
۱. در این کتاب، مباحث منطق به روش ۹ بخشی (و نه ۲ بخشی یعنی تصورات وتصدیقات) عرضه شده است. در این روش،مباحث منطق در ۹ قسمت و با عناوین زیر تنظیم گردیده است:
- مدخل که آن را به یونانی ایساغوجی گویند.
- مقولات عشر یا قاطیغوریاس
- العبارة یا قضایا یا باریرمیناس، باری ارمیناس، بارا ارمانیاس
- قیاس یا آنولوطیقای اول
- برهان یا انولوطیقای دوم یا ابودقطیقا
- جدل یا طوبیقا
- مغالطه یا سوفسطیقا
- خطابه یا ریطوریقا
- شعر یا بوطیقا
۲. خواجه نصیر طوسی در شرح الاشارات بنا را بر توضیح و تبیین مقاصد ابن سینا و پاسخ به اشکالات و ایرادات فخر رازی گذاشته و تعهد نموده است که دیدگاه‌های شخصی خود را بیان نکند. اما در کتاب اساس الاقتباس از همان ابتدا بنا را بر این قرار داده که علاوه بر بیان آنچه از دیگران آموخته، دیدگاه‌ها و استنباطات شخصی خود را نیز عرضه نماید.
۳. برای سهولت در انتقال مفاهیم منطقی به ذهن مخاطبان از نمادها و جدول‌هایی استفاده نموده است که در تحقق این غرض کارآمد هستند.
۴. چنان که قبلاً اشاره شد، کتاب را با نثر فارسی نگاشته و تا آنجا که ممکن بوده کوشیده است تا نثر متین و روانی را عرضه نماید.
نگاهی به محتوا
خواجه کتابش را با تعریف علم منطق آغاز کرده و آن را دانشی دانسته که انسان بتواند با شناختن معانی مختلف و چگونگی تصرف در آنها به علوم مختلف دست بیابد. وی همچنین استاد منطق را کسی دانسته که بداند از هر معنایی که در ذهن مردم است به کدام مطلوب می‌تواند برسد و بتواند با انواع تصرفات به تصورات و تصدیقات(که همان اقسام علوم است)دست بیابد؛ چنانکه استاد نجار کسی است که بداند كه از هر چوبى چه توان ساخت- و كدام چوب شايسته تخت بود و كدام چوب ناشايسته. پایان بخش کتاب درباره صنعت شعر است که در سه فصل تنظیم شده و در فصل سوم و در فرازهای پایانی اشاره به توشیح و ترجیع کرده که مربوط به مجموع شعر است و نیز ملمع و مسمط که مربوط به بعضی ابیات است و این که همان‌گونه که خطابت را اجزائى بود- مانند صدر و اقتصاص و تصدير و خاتمه- شعر را اجزائى بود- مانند مطلع و تشبيب و تخلص و دعا و مقطع.
چاپ‌ها
اولین چاپ کتاب اساس الاقتباس در سال ۱۳۲۶ش با تصحیح مدرس رضوی به انجام رسید و پس از آن ۲ بار دیگر تجدید چاپ شد که تاریخ سومین چاپ آن آذر ماه ۱۳۶۱ شمسی است.
چاپ دیگر این کتاب در سال ۱۳۷۵ش با تصحیح و تعلیقات سید عبدالله انوار و به اهتمام نشر مرکز در تهران نشر یافت. این چاپ مشتمل بر دو مجلد است که مجلد اول متن اساس الاقتباس و مجلد دوم تعلیقات را در بر دارد.
ساختار
همان طور که پیش از این اشاره شد، کتاب اساس الاقتباس در چهارچوب منطق ۹ بخشی نظام یافته است. از این رو مباحث کتاب در ضمن ۹ مقاله و هر مقاله در ضمن چند فن (البته بعضی از مقالات به فن تقسیم نشدهاند) و هر فن در ضمن چند فصل عرضه شدهاند به این ترتیب:
- مقاله اول در مدخل و مقدمه منطق به نام ایساغوجی در ضمن ۴ فن:
- فن اول، در مباحث الفاظ در سه فصل
- فن دوم، در مباحث کلی و جزئی در چهار فصل
- فن سوم، در مباحث ذاتی و عرضی در چهار فصل
- فن چهارم، در کلیات خمس در پنج فصل.
- مقاله دوم در مقولات عشر (قاطیغوریاس) در ضمن ۹ فصل.
- مقاله سوم در عبارات و اقوال جازمه (باری ارمیناس) در ۲ فن:
- فن اول، در معرفت اقوال جازمه و احوال انواع و اصناف قضایا در ضمن ۱۶ فصل.
- فن دوم، در جهات قضایا و اعتبار آن در ابواب تناقض و عکس در ۱۱ فصل.
- مقاله چهارم در قیاس (آنالوطیقای اول) در ۲ فن:
- فن اول، در قیاس و در ۲ قسم: قسم اول، در تعریف قیاس و اقسامش و بیان قیاسات حملی در ضمن ۱۰ فصل. قسم دوم، در قیاسات اقترانی و استثنائی در ضمن ۸ فصل.
- فن دوم، در لواحق و عوارض قیاس و ذکر تألیفاتی که شبیه به قیاسند در ۱۲ فصل.
- مقاله پنجم در برهان (آنالوطیقای دوم) در ۲ فن:
- فن اول، در اکتساب تصدیقات یقینی به برهان در ۱۸ فصل.
- فن دوم، در کیفیت اکتساب تصورات تام به حد (تعریف)در ۱۲ فصل.
- مقاله ششم در جدل (طوبیقا) در ۳ فن:
- فن اول، در مقدمات در ۵ فصل.
- فن دوم، در مواضع در ۶ فصل.
- فن سوم، در وصایا در۳ فصل.
- فن اول، در اصول و قواعد خطابه در ۴ فصل.
- فن دوم، در اعداد انواع در ۸ فصل.
- فن سوم، در توابع و مانند آن در ۴ فصل.
- مقاله نهم در شعر (بوطیقا) در ۳ فصل.
ترجمه
تنها ترجمه عربی این کتاب را رکن الدین محمد بن علی فارسی استرآبادی به انجام رسانیده است.
مدرس رضوی در مورد این ترجمه می‌گوید: تاکنون نگارنده، ترجمه عربی اساس الاقتباس را ندیده و در فهرست کتابخانه‌های مهم نیز اسمی از آن نیافته است.
پانویس
پیوند به بیرون
منبع مقاله: